Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX Wieku | T. XXVI (2023)
Opublikowano: 24 June 2024
Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX Wieku to periodyk naukowy poświęcony problematyce społecznej i gospodarczej. Jest jedną z dwóch tego typu publikacji naukowych ukazujących się cyklicznie na polskim rynku wydawniczym. Publikuje artykuły, wydawnictwa źródłowe, recenzje, polemiki i inne formy wypowiedzi o charakterze naukowym dotyczące historii powszechnej i dziejów Polski od schyłku XVIII w. do czasów współczesnych.
Pierwszy tom „Studiów” ukazał się w 2003 r. Inicjatorem powstania czasopisma był ówczesny kierownik Katedry Historii Społeczno-Gospodarczej Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego prof. dr hab. Wiesław Puś, który był jednocześnie Redaktorem Naczelnym pierwszych dziewięciu tomów. Od 2012 r. prof. dr hab. Wiesław Puś został przewodniczącym Rady Naukowej pisma, a obowiązki Redaktora Naczelnego objął prof. dr hab. Jarosław Kita, wcześniej współredaktor tomów VII-IX.
Autorzy publikujący na łamach „Studiów” wywodzą się z wielu ośrodków naukowych z kraju i z zagranicy. Przygotowywane przez nich prace reprezentują wysoki poziom merytoryczny, a czasopismo weszło do obiegu naukowego.
W numerze:
„Hej! Użyjmy żywota…” – życie towarzyskie członków wileńskiego Towarzystwa Filomatów
Elżbieta Klimus
Towarzystwo Filomatów powstało 13 października 1817 r. z inicjatywy sześciu studentów Uniwersytetu Wileńskiego. Głównym celem stowarzyszenia było samokształcenie oraz samodoskonalenie. Z czasem filomaci rozszerzyli swą działalność, tworząc związki zależne. Młodzieńcy nie ograniczali się wyłącznie do nauki. Uczestniczyli w życiu kulturalnym Wilna, nawiązywali kontakty z prominentnymi postaciami społeczności lokalnej, ale także tworzyli wewnętrzne życie towarzyskie na niwie związków młodzieżowych. Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie wydarzeń, w jakich uczestniczyli filomaci, opisanie form rozrywek, które były im bliskie, a także próba określenia, w jaki sposób życie towarzyskie definiowało charakter młodzieżowej organizacji.
Jan Kochanowski – Jan Matejko. W 440 rocznicę śmierci poety
Marta Kłak-Ambrożkiewicz
Tekst jest efektem pracy nad scenariuszem przygotowanej przez autorkę w 2021 r. wystawy „Jan Kochanowski w twórczości Jana Matejki. Wokół bohatera i obrazu” nawiązującej do zainteresowań Jana Matejki (1838–1893) postacią poety epoki Odrodzenia. Jan Matejko kilkakrotnie w swojej twórczości przedstawiał wydarzenia i postacie ważne dla historii kultury, a wśród nich pojawia się także Jan Kochanowski (1530–1584). Artysta wykonał szkice portretowe, szkice kompozycyjne do obrazów, obraz historyczny czy też portret imaginacyjny poety, uwiecznił go także w dziele Ubiory w Polsce 1275–1795. Znakomity malarz gromadził w kolekcji artefakty związane z epoką. W pierwszych latach twórczości Matejki powstał obraz Jan Kochanowski z Urszulką (1862) przedstawiający poetę, autora Trenów cierpiącego po stracie córki.
W roku 1884 krakowska Akademia Umiejętności uczciła trzechsetną rocznicę śmierci Jana Kochanowskiego zjazdem naukowym jego imienia. Jan Matejko ofiarował fantazyjny portret poety z humorystycznym wierszykiem własnego autorstwa umieszczonym na odwrocie obrazu. Artysta w ówczesnej działalności kulturalnej i społecznej był również zaangażowany w powstanie wystawy, organizowanej w salach Sukiennic przez Zarząd Muzeum Narodowego. Między innymi udostępnił publiczności artefakty z własnej kolekcji, a portret poety jego autorstwa witał gości wystawy.
Walka polskich ruchów feministycznych o prawa wyborcze dla kobiet w perspektywie Europy Środkowej
Marta Sikorska, Aleksandra Sylburska
Artykuł przedstawia historię polskich ruchów feministycznych na tle podobnych organizacji w Czechach i na Węgrzech w XIX i XX w. Opisuje ich założycielki i członkinie, współpracę między nimi oraz metody działania prowadzące do uzyskania praw wyborczych dla kobiet. Przedstawiając podobieństwa i różnice pomiędzy nimi, artykuł wyjaśnia złożoność czynników tworzących ruch feministyczny w Europie Środkowej. Ich główny cel został osiągnięty dopiero po I wojnie światowej. Autorki wykorzystują głównie teksty polskich feministek oraz literaturę w języku polskim, angielskim, czeskim i węgierskim. Podczas analizy źródeł posłużyły się metodą porównawczą.
Działalność instytucji i stowarzyszeń gospodarczych w Dobczycach i jego wiejskim otoczeniu w latach 1918–1939
Paweł Figlewicz
Głównym celem niniejszego artykułu jest przybliżenie roli instytucji i stowarzyszeń gospodarczych w środowiskach małomiasteczkowych i wiejskich w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Przedstawiono to na przykładzie dobczyckiego powiatu sądowego, który był częścią województwa krakowskiego. Podstawę źródłową stanowiły dokumenty zgromadzone w Archiwum Narodowym w Krakowie i Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Szczegółowo omówiono działalność Kas Stefczyka, kółek rolniczych oraz różnego typu spółdzielni działających w środowisku wiejskim. Zwrócono uwagę na skład zarządów poszczególnych instytucji oraz przedstawiono podejmowane inicjatywy, które miały wpływ na lokalną społeczność. Dużą rolę odgrywali miejscowi duchowni, ziemianie i nauczyciele. Czasami zasiadali oni zarówno we władzach Kas Stefczyka jak i kółek rolniczych czy też spółdzielni. W artykule poruszono także wyzwania z jakimi musiały się zmierzyć wyżej wspomniane instytucje.
Z dziejów polsko-francuskich stosunków gospodarczych. Wymiana handlowa z Tunezją w latach trzydziestych XX wieku
Anna Ambrochowicz-Gajownik
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie w zarysie wymiany handlowej Polski z Tunisem w latach trzydziestych XX w., która zaczęła rozwijać się po utworzeniu w tymże mieście placówki honorowej, podległej konsulatowi w Marsylii. Tunezja prowadziła wymianę handlową z zagranicą na określonych zasadach celnych. Głównym partnerem w handlu zagranicznym była Francja, później Algieria, Włochy, Wielka Brytania, USA, Niemcy i Holandia. Większość towarów clona była według taryfy tunezyjskiej, jednolitej dla wszystkich państw. Niektóre towary francuskie korzystały z pewnych ulg i istniała grupa produktów objętych unią celną z metropolią. Polsko-tunezyjska wymiana handlowa obwarowana była klauzulą najwyższego uprzywilejowania z 1924 r. Rynek tunezyjski dla polskich firm stanowił wyzwanie ze względu na specyfikę. Właściwa ocena możliwości zbytu polskich towarów determinowana była poznaniem jego możliwości oraz zasięgu zainteresowania ze strony miejscowych środowisk kupieckich.
Działalność Józefa Feldmana na Uniwersytecie Jagiellońskim
Piotr Biliński
Celem artykułu jest przedstawienie życia i twórczości znakomitego historyka Józefa Feldmana związanego zawodowo z Uniwersytetem Jagiellońskim. Znakomity badacz dziejów późno nowożytnych wykazywał również szereg aktywności na niwie organizacji życia naukowego Krakowa, m.in. Polska Akademia Umiejętności, Polskie Towarzystwo Historyczne. Przy realizacji zasadniczego celu badawczego zastosowano metodę krytycznej analizy źródeł. Artykuł powstał w oparciu o liczne materiały źródłowe różnej proweniencji. Do pierwszorzędnych materiałów źródłowych należy przede wszystkim spuścizna uczonego i jego żony przechowywana w Archiwum UJ. Obejmuje ona dokumenty osobiste, materiały warsztatowe, maszynopisy prac oraz akta dotyczące działalności naukowo-organizacyjnej na krakowskiej uczelni. Najobszerniejszą część stanowi korespondencja licząca kilkaset listów. Ponadto wykorzystano materiały archiwalne pochodzące z kilku innych jednostek archiwalnych i bibliotecznych, wspomnienia, zbiory korespondencji i inne.
Od „gwałtownego zamachu” do „ataku terrorystycznego”. Rozważania na tle problematyki pojęciowej „aktywności o charakterze terrorystycznym” w polskim systemie prawnym w XX w
Robert Bobkier
System prawny II Rzeczypospolitej Polskiej nie posługiwał się pojęciem terroryzmu. Wyrażano jednak już wtedy postulat stworzenia nowego typu przestępstwa terrorystycznego. Artykuł analizuje akty prawne wprowadzane w życie po II wojnie światowej, po przejęciu władzy przez komunistów, rekonstruując chronologiczny porządek języka prawnego, od pojęcia „wystąpienia terrorystycznego” (1945), poprzez „akt terrorystyczny” (1946), „zamach terrorystyczny” (1951) i „działalność terrorystyczną” (1956), dochodząc do konkluzji, że w latach 1952–1970 pojęcie „zamachu terrorystycznego” posiadało w polskim prawie definicję legalną. Istniejąca od 1970 r. luka definicyjna sprawiła, że zakres semantyczny tych pojęć był niejasny i pozbawiony objaśnienia w kodeksach karnych z 1969 r. oraz 1997 r. Dodatkowe czynniki komplikacji stanowiły wprowadzane w dalszych aktach prawnych pojęcia „terroryzmu”, „przestępstw terroryzmu” czy „ataku terrorystycznego”. Jednocześnie ustawodawca III Rzeczypospolitej Polskiej, po przełomie ustrojowym ostatniej dekady XX w. wrócił do stosowania zdefiniowanego legalnie w czasach stalinowskich pojęcia „zamachu terrorystycznego”, nie podejmując wysiłku w zakresie objaśnienia znaczenia tego pojęcia w demokratycznym państwie prawa. Pomimo braku legalnej definicji przestępstwa o charakterze terrorystycznym przez cały bieg XX w., wyrażano w piśmiennictwie przekonanie, że polskie ustawodawstwo jest w wystarczającym stopniu dostosowane do potrzeby zwalczania przejawów terroryzmu. Rzeczpospolita Polska, dostosowując swoje przepisy do wymogów międzynarodowoprawnych i wychodząc naprzeciw postulatom doktryny, ostatecznie wprowadziła w 2004 r. definicję legalną przestępstwa o charakterze terrorystycznym do kodeksu karnego.
Izba Skarbowa Kaliska – dzieje aktotwórcy i zawartość zespołu archiwalnego
Kamila Pawełczyk-Dura
Tekst prezentuje Izbę Skarbową Kaliską w ujęciu archiwalnym, właściwym dla metodyki opracowania zespołów przechowywanych w archiwach państwowych. Skupiono się na dwóch aspektach. Po pierwsze, przybliżono dzieje twórcy zespołu, a więc historię powstania, zakres działalności oraz strukturę organizacyjną urzędu, wskazując na historyczne momenty przełomowe funkcjonowania organów administracji skarbowej w Królestwie Polskim. Po drugie, dokonano analizy zawartości zachowanej dokumentacji, opatrzonej komentarzem skierowanym do potencjalnego badacza historii społeczno-gospodarczej.
Oporowski epizod powstańczy 1863 roku w relacji Kazimierza Jana Franciszka Staszewskiego
Adrianna Czekalska
W 2023 r. obchodzono w Polsce 160. rocznicę wybuchu powstania styczniowego. Mimo bogatej literatury przedmiotu poświęconej zagadnieniu insurekcji 1863 r., wciąż można znaleźć pewne mniej znane i często trudne do zweryfikowania informacje o bitwach czy potyczkach. Jednym z takich wydarzeń jest przebieg powstania we wsi Oporów obecnie należącej administracyjnie do powiatu kutnowskiego w województwie łódzkim.
Niewątpliwie mieszkańcy Oporowa regularnie widywali obie strony konfliktu, choć literatura wspomina jedynie o potyczce stoczonej 7 września 1863 r. pomiędzy carską piechotą i oddziałem kaliskim Stanisława Szumlańskiego. Poza wspominanym wydarzeniem regionaliści oraz pasjonaci historii Kutna i okolic wspominają jednak także krótką relację pamiętnikarską Kazimierza Jana Franciszka Staszewskiego mieszkającego w latach sześćdziesiątych XIX w. w oporowskim zamku (należącym wówczas do rodziny Orsettich). Celem niniejszego tekstu jest zaprezentowanie i krytyczne zanalizowanie tegoż wspomnienia, ukazującego codzienność mieszkańców niewielkiej miejscowości w trakcie trwania jednego z największych i jednocześnie najtragiczniejszych polskich powstań.
„Walka klasowa” łódzkiego proletariatu (1905–1939) w świetle wspomnień działaczy komunistycznych z Bałut. Część II: Bałuccy komuniści w pierwszych latach niepodległej Rzeczypospolitej
Marcin Antczak
Cały trzyczęściowy artykuł omawia pamiętniki działaczy komunistycznych jako ważnego źródła do dziejów „walki klasowej” w okresie od rewolucji 1905–1907 do wybuchu II wojny światowej. Druga jego część dotyczy wielkiego dylematu, przed którym stanęli w pierwszych latach po Wielkiej Wojnie: niepodległość czy rewolucja społeczna? Podczas, gdy dla starszych komunistów (weteranów 1905 roku) wybór wydawał się oczywisty, dla ich młodszych towarzyszy był to wciąż czas politycznego dojrzewania, często naznaczony rozczarowaniem ojczyzną, za którą wcześniej walczyli.
Niezależnie bowiem od propagandowej funkcji omawianych tekstów, pozwalają one przyjrzeć się różnym wydarzeniom z historii Łodzi (np. strajkom i demonstracjom) niejako pod mikroskopem, oddając emocje towarzyszące ich uczestnikom, a czasem też indywidualne odczucia i charaktery autorów
Historia mafii amerykańskiej okiem agentów federalnych – sekcja amerykańska the Mafia Monograph
Bartosz Kaczmarek
Artykuł przedstawia tłumaczenie i analizę fragmentów dokumentu sporządzonego przez Federalne Biuro Śledcze, dotyczącego historii rozwoju mafii na terenie Stanów Zjednoczonych. Jego celem jest przedstawienie perspektywy spojrzenia agentów federalnych i porównanie jej z dostępnym współcześnie stanem wiedzy.
Dorota Malczewska-Pawelec, „Miasto-ogród” Żarki. Historia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego [University of Silesia Publishing House], Katowice 2022, ss. [pp.] 336
Jarosław Kita
Ewa M. Bladowska, Łódzka milionerka. Anna z Wernerów Scheiblerowa, Wydawnictwo Hamal Andrzej Machejek, Łódź 2023, ss. 146
Aleksandra Staniszewska
Sprawozdanie z uroczystości odnowienia doktoratu Profesora Wiesława Pusia – założyciela czasopisma „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej XIX i XX Wieku”, Łódź, 27 czerwca 2023 r.
Jarosław Kita
Sprawozdanie z XI Konferencji Naukowej „Życie prywatne Polaków w XIX w.”, Olsztyn, 5–6 października 2023 r.
Adrianna Czekalska
Sprawozdanie z VIII Dobrzyckiej Konferencji Naukowej, Muzeum Ziemiaństwa w Dobrzycy Zespół Pałacowo-Parkowy, Dobrzyca, 14–15 września 2023 r.
Stanisław Borowiak
Sprawozdanie ze spotkania autorskiego z Ewą M. Bladowską i promocji książki Łódzka milionerka. Anna z Wernerów Scheiblerowa, Łódź, 11 grudnia 2023 r.
Aleksandra Staniszewska
Komentarze
Ten post dostępny jest także w języku: Polish
