(S)twórcy teatru niemieckojęzycznego. Opowieść o ludziach, którzy zmienili teatr

O Maxie Reinhardzie, Oskarze Schlemmerze, Erwinie Piscatorze czy Walterze Gropiusie powiedziano i napisano już wiele. Na tyle jednak zaznaczyli się na kartach historii teatru niemieckojęzycznego, że pozostawiony niezatarty ślad stwarza wielką pokusę dla wielu badaczy, aby na nowo odkrywać ich twórczość dramatyczną i teatralną oraz przybliżać czytelnikowi twórców, którzy kształtowali styl i konwencje teatru europejskiego w XX wieku. Z publikacji Reinhardt, Schlemmer i inni. Studia i szkice o dramacie i teatrze niemockojęzycznym Małgorzaty Leyko dowiadujemy się, że byli twórcami wybitnymi, których idee i pomysły wykraczały poza szeroko pojęte ramy regionalne i krajowe, bo pragnęli zaoferować widzowi coś więcej niż tylko uwrażliwienie na piękno sztuki.

Najnowsza publikacja z dziedziny teatru zaproponowana przez Małgorzatę Leyko, to książka podsumowująca wieloletnie zainteresowania naukowe autorki. Stanowi znaczny i oryginalny wkład w budowanie historii teatru i dramatu niemieckojęzycznego w XX wieku, a przy tym ukazuje w sposób bezpośredni, zrozumiały i jasny najważniejsze osiągnięcia wybitnych twórców teatru współczesnego, np. poprzez ujawnienie czytelnikowi nieznanych faktów z życia niemieckich reżyserów.

Autorka występuje tutaj w roli miłośniczki teatru i badaczki przybliżającej dorobek teatralny Maxa Reinhardta, Oskara Schlemmera, Erwina Piscatora, i wielu innych twórców i artystów teatralnych na tle szerokiej panoramy teatralnej, społecznej i politycznej w XX wieku. Poszczególne teksty przybliżają historię teatru nie tylko z perspektywy twórców czynnie działających na terenie Niemiec, ale i artystów pochodzenia polskiego (np. Poli Negri, Ryszarda Ordyńskiego, Leona Schillera), którzy wielokrotnie współpracowali z Maxem Reinhardtem czy Oskarem Schlemmerem.

Małgorzata Leyko (profesor nadzwyczajny Instytutu Kultury Współczesnej UŁ) jest znawczynią problematyki związanej z teatrem niemieckojęzycznym w XIX-XXI wieku oraz polsko-niemieckich stosunków teatralnych. W pracy naukowej zajmuje się badaniami nad twórczością m.in. Maxa Reinhardta, któremu poświęciła książkę Reżyser masowej wyobraźni. Max Reinhardt i jego teatr dla pięciu tysięcy (2002) i kilkanaście artykułów.

Jej najnowsza książka jest interesującym źródłem wiedzy o dziejach teatru, w której omówiono i przedstawiono wszechstronny opis dziejów teatru niemieckiego i jego związków z literaturą, filmem, tańcem, sztukami wizualnymi. Po lekturze czytelnik zaczyna się zastanawiać, czy teatr bez wybranych zagadnień estetyki i teorii dzieła teatralnego, takich jak np. teatr dla pięciu tysięcy, teatr dla mas, teatr totalny, teatr polityczny, byłby uboższy o wiele doświadczeń i przeżyć.

I choć jest to publikacja dla miłośników teatru, autorka nie przekazuje suchych faktów i dat, lecz snuje opowieść o ludziach, którzy dzięki swojej niezłomności, uporowi, odwadze dali się ponieść artystycznemu szaleństwu, aby wytwarzać niezwykłą przestrzeń między sceną a widzem i urzeczywistniać na scenie swoje marzenia i demony.

Składa się z trzech zasadniczych części, z których każda z kolei dzieli się na właściwe sobie artykuły i szkice, przygotowane przez Małgorzatę Leyko w ciągu dwóch minionych dekad. Jak sama autorka przyznaje, „nie były systematycznie realizowanym projektem, lecz podejmowane w nich tematy same mnie odnajdywały jako zaproszenia do udziału w konferencjach, propozycje kierowane przez redaktorów czasopism lub tomów zbiorowych bądź też stawały się komentarzem do innych moich prac”. Pomimo że książka skupia się na omówieniu działalności teatralnej (reżyserskiej, aktorskiej), która przeplatała się z pracą krytyczną, malarską czy filmową tych twórców, można odnieść wrażenie, że przybliżenie czytelnikowi najważniejszych refleksji nad funkcją teatru w życiu społecznym Niemiec, czyni tę publikację najpełniejszym zapisem przemyśleń i obserwacji autorki o teatrze niemockojęzycznym XX wieku.

Max Reinhardt, któremu poświęcono pierwszą część książki, był reżyserem i dyrektorem teatrów berlińskich (Deutsches Theater, Kammerspiele i Grosses Schauspielhaus), który zasłynął inscenizacjami tragedii antycznych oraz dramatów Williama Shakespeare’a, Friedricha Schillera czy Johanna Wolfganga Goethego. Teksty składające się na ten blok tematyczny (artykuły: Teatr Maxa Reinhardta i niemiecka kultura święta, Imperium teatralne Maxa Reinhardta, Reinhardt reżyseruje Shakespeare’a. Przestrzeń jako paradygmat inscenizacji, Czy to pan jest polskim Reinhardtem?, Wszyscy ją kochali. Pola Negri w Sumurun) prezentują poglądy wybitnego teoretyka i reformatora teatru, który dążył do stworzenia niemieckiego teatru narodowego.

Max Reinhardt nie tylko poszukiwał nowych, skutecznych metod, które ulepszyłyby komunikację i organizację pracy w teatrze (np. przygotowywał aktualne materiały i informacje prasowe, prowadził kształcenie przygotowujące do wykonywania specjalistycznych zawodów teatralnych, eksperymentował z bardziej wyszukanymi technikami scenicznymi), ale i przywrócił niemieckiej kulturze teatralnej zapomniane gatunki takie jak mirakle, singspiele, komedie dell’arte.

Autorka pisze w swojej książce o doskonałej strategii i koordynacji pracy artystycznej tego twórcy, który zarządzał kilkoma zespołami i przedsięwzięciami. Ukazuje to na przykładzie analizy budowanego przez dekady imperium totalnego – „Teatralna kreatywność Reinhardta jako reżysera nie znała żadnych ograniczeń – prawnych, ekonomicznych, technicznych, artystycznych. Realizując swoje śmiałe projekty inscenizacyjne, nie liczył się z istniejącymi warunkami, lecz szukał nowych rozwiązań w poszczególnych sferach produkcji teatralnej. Dlatego jego wizja artystyczna teatru na równi z organizacją procesu powstawania przedstawienia w istotny sposób wpłynęły na rozwój teatru niemieckiego na początku XX wieku”.

W drugiej części publikacji, w której przybliżono 30-letni dorobek artystyczny Oskara Schlemmera (artykuły: Oskar Schlemmer: „Człowiek jako alfa i omega”, Oskar Schlemmer: projekt „nowy człowiek”, Schlemmer: powroty), czytelnicy mają okazję zapoznać się z najważniejszymi wątkami dotyczącymi twórczości niemieckiego malarza i rzeźbiarza, który jest zaliczany do artystów skupionych w Bauhausie. W swojej twórczości dążył do unifikacji poszczególnych dziedzin sztuki, np. próby wyrażenia formami geometrycznymi postaci ludzkiej. Doskonałą realizacją interdyscyplinarnych założeń twórców Bauhausu przez Oskara Schlemmera był „Balet triadyczny” z udziałem artystów mających na sobie geometryczne kostiumy.

Innowacyjne widowisko taneczno-ruchowe, będące połączeniem ekspresyjnego tańca, klasycznego baletu oraz dynamicznego ruchu, miało eksponować możliwości ruchu i ciała obiektów w przestrzeni.

Jak podkreśla autorka powyższej publikacji „Schlemmer szukał środków do ukazania postaci ludzkiej nie jako jednostki, lecz jako typu, dlatego operował wystandaryzowanymi formami opisującymi sylwetkę ludzką – rysy twarzy, kształt głowy, korpus, kończyny sprowadzał do powtarzalnych modułów, które składały się na obraz człowieka w ogóle, everymana” (str. 123).

Ostatnią część książki stanowią teksty omawiające różnorodne zagadnienia związane ze współczesnym teatrem niemieckim. W swojej książce autorka podjęła liczne tematy – polityczną teorię teatru Erwina Piscatora; prace dramatopisarskie i dramaturgiczne Friedricha Wolfa, niemieckiego lekarza żydowskiego pochodzenia; kwestię teatru niemieckiego na emigracji; analizę spektaklu taneczno-muzycznego „Frühlingsopfer” („Ofiara wiosny”) Piny Bausch opartego o muzykę z baletu „Święto wiosny” Igora Strawińskiego; gramatykę fantazji Gerta Jonkego; pozornie skandalizującą twórczość Petera Turriniego, który opisuje przywary współczesnego społeczeństwa oraz piętnuje polityczną obłudę i fałsz moralny; komedię „Na parterze i na pierwszym piętrze, albo: Kaprysy szczęścia” Johanna Nestroya, austriackiego pisarza i aktora, twórcy obyczajowej farsy wiedeńskiej.

Reinhardt, Schlemmer i inni. Studia i szkice o dramacie i teatrze niemockojęzycznym stanowi cenne źródło wiedzy dla teoretyków i praktyków zainteresowanych problematyką dramatu i teatru niemieckojęzycznego, oraz dla studentów i absolwentów kierunków produkcja teatralna i organizacja widowisk, taniec, wiedza o teatrze. Autorka, zabierając czytelnika w świat dramatu i teatru oraz promując współczesną dramaturgię w Polsce i w Niemczech, podkreśla wielką rolę jaką w europejskim dorobku kulturowym odegrali wybrani twórcy. Niemieccy artyści oddani teatrowi, niejednokrotnie o kontrowersyjnych poglądach, do dziś imponują widzom, dla których stanowią inspirację do dalszych poszukiwań.

Komentarze

Ten post dostępny jest także w języku: angielski

18.04.2023