Twórczość Aleksandra Puszkina w prasie rosyjskojęzycznej Łodzi

Łódź, zwana polskim Manchesterem, stała się jednym z największych ośrodków przemysłu włókienniczego na przełomie XIX i XX wieku. Życie mieszkańców tzw. miasta czterech kultur (mieszkali na jego terenie Polacy, Żydzi, Niemcy, Rosjanie) koncentrowało się na próbie poprawy pozycji społecznej poprzez osiągnięcie sporego sukcesu materialnego. Jedno z najważniejszych niegdyś ośrodków przemysłowych w Europie i na świecie stało się inspiracją do napisania przez prof. dr hab. Annę Wardę publikacji naukowej Łódzki remake poematu Aleksandra Puszkina „Eugeniusz Oniegin”.

To dość niepozornie wyglądająca (o grubości 140-kartkowego zeszytu) monografia dla filologów, dziennikarzy, historyków, a ponadto badaczy zajmujących się dziejami i kulturą regionalnej Polski na przełomie XIX i XX wieku. Stanowi podsumowanie prac badawczych autorki, które zostały przeprowadzone kilka lat temu w Rosji w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki. Na całość publikacji składają się: wstęp, sześć chronologicznie ułożonych rozdziałów: Rosyjskojęzyczna łódzka gazeta „Łodzinskij Listok” i jej czytelnicy, Remake jako forma nawiązania do klasyki (Eugeniusz Oniegin A. Puszkina), Mój wujek N.G. Kuzmicza i jego rama literacka, Łódź jako miejsce akcji Kuzmiczowskiej wersji Eugeniusza Oniegina, Galeria postaci w romansie-parodii Mój wujek, Narrator i jego funkcja w utworze; zakończenie, bibliografia, aneks, fragmenty poematu Mój wujek N.G. Kuzmicza w języku polskim (Mój wujek. Poemat-parodia) i rosyjskim (Мой дядя. Роман-пародия), indeks nazwisk. Przekładu zawartych w monografii fragmentów poematu dokonała prof. dr hab. Anna Bednarczyk, Kierownik Zakładu Przekładu i Dydaktyki Instytutu Rusycystyki na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. 

Poprzez tę publikację prof. dr hab. Anna Warda nie tylko drobiazgowo odtwarza fragment industrialnej łódzkiej rzeczywistości, ale i ukazuje ją z perspektywy remake’u poematu dygresyjnego Eugeniusz Oniegin Aleksandra Puszkina. Monografia stanowi więc istotny wkład w badania nad łódzką historiografią do I połowy XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem twórczości regionalnych twórców regularnie współpracujących z redakcjami rosyjskojęzycznych periodyków, którzy przedstawiali własne spostrzeżenia o życiu i mentalności mieszkańców Łodzi.

O oryginalności tej publikacji świadczy fakt, że „Wciąż jednak pozostaje duży korpus rosyjskojęzycznych tekstów literackich i publicystycznych, które były drukowane w rosyjskojęzycznej prasie łódzkiej od lat dziewięćdziesiątych XIX w. do 1914 r. i są jedynie w ograniczonym zakresie dostępne dla badaczy, ponieważ od czasu ich pierwodruku w ówczesnych periodykach nie zostały dotąd ponownie opublikowane, a same periodyki, w których się znajdują, nie są zdigitalizowane”.

Z książki dowiadujemy się, że w Polsce opisywany gatunek remake’u wykorzystywali twórcy już w XIX wieku, rosyjskojęzyczny periodyk „Lodzinskij Listok” zajmował bardzo ważne miejsce w łódzkiej prasie, a klasyczne arcydzieła romantycznej literatury rosyjskiej stawały się przedmiotem zainteresowania przybywających tłumnie do Łodzi rosyjskich autorów i korespondentów, którzy na ich kanwie prezentowali literacki obraz Łodzi i jej mieszkańców. Pisze o tym autorka monografii: „Rosjanie, podobnie jak inne mniejszości narodowe w Łodzi (żydowska, niemiecka), wydawali własne gazety i czasopisma. Warto zauważyć, że na przełomie wieku XIX i XX periodyki rosyjskojęzyczne zajmowały drugą pozycję wśród całej produkcji wydawniczej i trzecią pozycję w drukach właściwych (z pominięciem dokumentów życia społecznego), co stanowiło wysoki procent w stosunku do nielicznej grupy Rosjan”. 

W publikacji naukowej dokonano szczegółowej analizy zapomnianego przez polskiego odbiorcę poematu Mój wujek, odkrytego przez prof. dr hab. Annę Wardę podczas kwerendy bibliotecznej w Sankt Petersburgu, którego autor pochodzenia rosyjskiego występował pod pseudonimem N.G. Kuzmicz. Kwestia jego pochodzenia budzi niewątpliwie żywe zainteresowanie u autorki monografii, ponieważ na podstawie dostępnych słowników pseudonimów ustaliła, że pseudonim używali – Iwan Kuzmicz Kondratjew lub Dawid Josifowicz. Dla tego tajemniczego twórcy dzieło Aleksandra Puszkina, najwybitniejszego przedstawiciela romantyzmu rosyjskiego, stało się podstawą do napisania przewrotnego remake’u w formie romansu-parodii, opublikowanego w „Lodzinskij Listok” w 1896 roku. W publikacji autorka zauważa, że odnaleziony tekst wchodzi w skład trylogii remake’ów N.G. Kuzmicza (obok „Demona” Michała Lermontowa i „Komu na Rusi dobrze się dzieje” Mikołaja Niekrasowa), które „stanowią formę dialogu z dziełami rosyjskich dziewiętnastowiecznych klasyków”. 

Warto również nadmienić, że Autorka postanowiła przyjrzeć się koncepcjom i teoriom odnoszącym się m.in. do kategorii remake’u, powołując się na badania nad intertekstualnością i dialogicznością tekstów kultury wybranych badaczy, np. Michała Bachtina, Julii Kristevy, Gérarda Genette’a, Alaina Robbe-Grilleta, Ryszarda Nycza, Jeleny Tarazewicz, Galiny Niefaginy. Najciekawiej spośród wielu przytoczonych koncepcji teoretycznych w książce wypada perspektywa Mariny Zagidulliny – „Remaki są tworzone, zdaniem badaczki, dla potencjalnego czytelnika, który zna pierwowzór. Ten zaś nie jest cytowany ani też parodiowany w nowo powstałym utworze, zawierającym nowe, aktualne treści, uaktualnioną problematykę oraz uwspółcześnionych bohaterów, którzy funkcjonują w innym, współczesnym świecie”. W monografii zamieszczono również oryginalne poglądy Andrieja Urickija, który dokonał podziału przeróbek tekstów klasycznych na pseudoremake i premake. Z publikacji dowiadujemy się, że: „Teksty tworzące pierwszą grupę to adaptacje, które są zrozumiałe bez znajomości pierwowzoru, premaki zaś to przeróbki, których właściwy odbiór jest możliwy jedynie wówczas, gdy znamy tekst źródłowy. Jednocześnie badacz zauważa, że natura remake’ów jest dwoista, ponieważ z jednej strony istnieją same z siebie, z drugiej zaś pozostają w nierozerwalnej więzi z prototypem”. 

Autorka, przeprowadzając analizę Kuzmiczowskiej przeróbki dzieła Puszkina, przestrzega przed nieznajomością tekstu pierwotnego: „Co jednak w przypadku, gdy odbiorca nie zna tekstu wyjściowego? Czy remake będzie właściwie odczytany przez czytelnika i do końca zrozumiały?

Odpowiedź na to pytanie może być tylko jedna: oczywiście, że nie”. Zauważa, że mimo iż utwór Kuzmicza jest dziełem „wnoszącym nowe spojrzenie na ówczesne łódzkie problemy społeczno-kulturowe” to jest skierowany przede wszystkim dla czytelników, którzy znają twórczość literacką rosyjskiego poety lub, którzy chcieliby spojrzeć na Łódź przez pryzmat tekstów zawartych w łódzkiej rosyjskojęzycznej prasie przełomu XIX i XX wieku. 

Prof. Warda, porównując czas i miejsce akcji, plan wydarzeń, motywacje bohaterów oryginału i remake’u, dostrzega, że przeróbka puszkinowskiego poematu nie ogranicza się jedynie do kopii oryginalnej wersji. W swoim utworze N.G. Kuzmicz przedstawia łódzką rzeczywistość w krzywym zwierciadle, wyszydzając jej mieszkańców za moralną obłudę i chęć przypodobania się majętnym przedsiębiorcom. Jest poematem, rzucającym nowe światło na siedzibę zmechanizowanych manufaktur sukienniczych i bawełnianych, w którym bohaterowie są uwikłani w toksyczne i złe relacje. Autor bez skrupułów poddaje bowiem ostrej krytyce jej mieszkańców (w szczególności głównych bohaterów – nowobogackiego Wujka, pięknej i sprytnej Tatiany Łariny, pracownika wuja Eugeniusza R., adoratora narzeczonej wuja), którzy wzbogacają się bez oglądania się na krzywdę innych. Potwierdzeniem trafności tego stwierdzenia są słowa samej autorki: „W przemysłowej Łodzi dorobienie się fortuny było realne, ale udawało się one przede wszystkim ludziom sprytnym, oszustom, których wiarygodność finansowa nie była weryfikowana zarówno przez pojedynczych finansistów, jak też przez instytucje bankowe. […] Majątek można było szybko zdobyć, ale równie szybko stracić”.  

Łódzki remake poematu Aleksandra Puszkina „Eugeniusz Oniegin” to cenne źródło wiedzy na temat remake’u, twórczości najwybitniejszego obok Michaiła Lermontowa przedstawiciela romantyzmu rosyjskiego, oraz łódzkiej prasy rosyjskojęzycznej. Dzięki tej publikacji czytelnik może się przekonać, czy w przemysłowej Łodzi, każdy jej mieszkaniec miał szansę na spełnienie swoich marzeń, dlaczego gatunek remake’u był atrakcyjny dla ówczesnych twórców, a przede wszystkim, w jakim stopniu literackie i publicystyczne utwory publikowane w periodykach łódzkich oddziaływały tak silnie na nastroje społeczne panujące wśród mieszkańców Łodzi. W książce zawarto wszystko to, co zaciekawi czytelnika – zarówno przemyślenia dotyczące różnych problemów życia Polaków pod zaborami, jak i szczegóły o życiu codziennym w przedwojennej Łodzi. Lektura tej książki może stać się asumptem do kontynuowania badań przez autorkę nad rosyjskojęzyczną prasą wydawaną w Łodzi na przełomie XIX i XX wieku. 

Komentarze

Ten post dostępny jest także w języku: angielski

29.05.2023