Telewizja we współczesnym świecie. Gdzie są ci, którzy jej nie oglądają?

Polacy przestają oglądać telewizję – najwięcej czasu spędzamy w mediach społecznościowych, chętnie płacimy za dostęp do serwisów streamingowych z filmami i serialami, porozumiewamy się za pomocą memów. Być może już niebawem będziemy snuć legendy o telewizji, która dzielnie walczyła o widzów i nigdy nie straciła nadziei… Ale zanim to nastąpi, warto przyjrzeć się najnowszej monografii Telewizja: polityka i rozrywka. Współczesne dyskursy telewizyjne Ewy Szkudlarek-Śmiechowicz, w której autorka przeprowadziła badania z perspektywy lingwistyki mediów i lingwistyki dyskursu, aby przyjrzeć się obecnemu w telewizji dyskursowi politycznemu i rozrywkowemu. 

Książka ta jest efektem wieloletniego zainteresowania i badania telewizji przez autorkę. Stanowi efekt własnych obserwacji i refleksji w licznych rozprawach naukowych (prace o magazynie telewizyjnym jako gatunku w formie kolekcji, znaczeniu słowa mówionego w telewizyjnej debacie politycznej, czy kategorii nadawcy w telewizyjnym dyskursie politycznym). Telewizję jako narzędzie indywidualnego i zbiorowego komunikowania międzyludzkiego poddaje szczegółowej analizie mediolingwistycznej, dyskursologicznej i telewizyjnej. 

Największym atutem publikacji jest przystępność i prosty język, a ponadto łatwość w przyciąganiu uwagi czytelnika i jej utrzymywaniu. Dotarcie przez autorkę do wielu teorii naukowych badaczy mediów wskazuje na bardzo dobre przygotowanie obszernego materiału źródłowego. Monografia zawiera obszerny przegląd najciekawszych opracowań naukowych na temat nazewnictwa, historii, ewolucji gatunków telewizyjnych, kryteriów wydzielania dyskursów, a nawet liczb, wykresów, statystyk niezbędnych do ukazania skali zmian zachodzących w telewizji (np. poddanie analizie charakterystycznych gatunków telewizyjnych stacji TVP, Polsat, TVN; omówienie średniego czasu oglądania telewizji linearnej, czy uporządkowanie struktury wiekowej widowni telewizyjnej).

W bogato udokumentowanej monografii czasem można odnieść wrażenie, że autorkę fascynuje tempo zmian zachodzących w środowisku mediów, np. zagadnienie rosnącej popularności treści audiowizualnych dostępnych w Internecie. Jak wskazuje w monografii, „(n)iezwykła dynamika przeobrażeń, jakim podlegają media, jest już wystarczającym powodem opisywania tego, co ciekawe i jednocześnie aktualne w mediach w danym momencie po to choćby, by archiwizować – krótkotrwałe zwykle – „fenomeny” telewizyjne, i tym samym tworzyć – poddaną analizom naukowym – historię mediów”. 

Zasadnicza treść publikacji została podzielona na cztery rozdziały. W części pierwszej skoncentrowano się na przedstawieniu historii ewolucji telewizji, np. wskazaniu etapów jej technologicznego rozwoju czy odróżnieniu telewizji linearnej, strumieniowej i transmedialnej od telewizji uniwersalnej (ogólnotematycznej) i wyspecjalizowanej; oraz uporządkowaniu i opisaniu tendencji rozwojowych współczesnej telewizji, np. zaobserwowaniu zmiany struktury wiekowej widowni telewizyjnej czy rodzaju urządzeń wykorzystywanych do odbioru sygnału telewizji. Ewa Szkudlarek-Śmiechowicz uświadamia, że współczesne dyskursy telewizyjne doprowadziły do „fragmentaryzacji widowni telewizyjnej i medialnych obrazów świata”. 

Moją uwagę przykuły w szczególności fragmenty poświęcone rodzajom i gatunkom telewizyjnym według Jerzego Uszyńskiego (podział na rejestracje, narracje, widowiska, przekazy retoryczne, przekazy perswazyjne) czy ewolucji gatunków telewizyjnych według Iwony Loewe (wyodrębnienie gatunków znanych od początku istnienia telewizji; gatunków, które zanikły; gatunków, które pojawiły się w telewizji w czasie jej ewolucji). Co ciekawe, autorka przedstawiła również własny podział, proponując rozróżnienie pomiędzy telewizyjnymi gatunkami informacyjno-publicystycznymi (np. telezakupy, serwis informacyjny, reportaż) a telewizyjnymi gatunkami rozrywkowymi (np. lista przebojów, serial interaktywny, teleturniej). Zaproponowane przez nią spojrzenie jest bardzo atrakcyjne pod względem dostrzeżenia obecnej powszechnie tendencji do łączenia form i funkcji przekazu w ramach jednego formatu telewizyjnego. Fragmenty poświęcone temu zagadnieniu pomagają czytelnikowi w uświadomieniu, że gatunki w telewizji to pewne konstrukcje teoretyczne ulegające zmiennym trendom (np. talent show, celebrity talent show, kids talent show, trash show). 

Pomimo stosunkowo niewielkiej obszerności drugiego rozdziału czytelnik otrzymuje skondensowaną wiedzę na temat dyskursów telewizyjnych. W tej części pracy zostały przybliżone m.in. badania Bożeny Witosz, która wyodrębniła najczęściej stosowane kryteria w typologiach dyskursów, czyli kryterium: instytucjonalne, podmiotowe, ideologiczne, uwzględniające medium przekazu, międzypodmiotowych relacji, odniesień przedmiotowych (tematu). Autorka trafnie stwierdza, że „(w)ielość i różnorodność typologii nie może jednak zniechęcać do ich uwzględniania w badaniach dyskursologicznych. Przeciwnie – jest to nieodzowny element porządkowania rzeczywistości społeczno-komunikacyjnej”. 

Trzeci rozdział monografii został poświęcony telewizyjnemu dyskursowi politycznemu, w którym omówiono wybrane parametry dyskursu: gatunki, wartości, kategorie nadawców, obrazy rzeczywistości, wspólnoty dyskursywne. Na podstawie oferty programowej wybranych programów oraz kanałów informacyjnych i publicystycznych z ostatnich lat, przedmiotem badań uczyniła np. wybrane telewizyjne stacje informacyjne w Polsce (np. Superstacja, TVP Info, Polsat News 2), gatunki obecne w telewizyjnym dyskursie politycznym, a nawet cechy językowo-pragmatyczne nazw własnych telewizyjnych programów społeczno-politycznych (np. „A dobro Polski?”, „Linia specjalna”, „Warto rozmawiać”).

We fragmencie tego rozdziału, który zatytułowano „Stosunek świata dyskursu do rzeczywistości”, autorka podkreśliła, że „(b)ardzo wyraźnie w produkcjach telewizyjnych zaznacza się dwojakiego rodzaju stosunek świata dyskursu do rzeczywistości politycznej. Z jednej strony mamy do czynienia z niby-obiektywnym i niby-racjonalnym zawsze jednak zmediatyzowanym obrazem tej rzeczywistości”.

W ostatnim rozdziale, omawiającym telewizyjny dyskurs rozrywkowy, i wybrane telewizyjne gatunki rozrywkowe takie jak magazyn telewizyjny, telewizyjny magazyn podróżniczy, podróżniczy reality show, telenowela paradokumentalna, Ewa Szkudlarek-Śmiechowicz przeanalizowała zakres i specyfikę emitowanych i nieemitowanych już programów telewizyjnych. W tej części pracy dokonała rozróżnienia na telewizyjny program podróżniczy i telewizyjny program quasi-podróżniczy, ukazując, że programy podróżnicze mają charakter poznawczo-edukacyjny, zaś programy quasi-podróżnicze realizują funkcję ludyczną.

W podrozdziale „Gatunkowe powinowactwa transmedialne: od telenoweli paradokumentalnej do gatunków internetowych”, znajdującym się w ostatnim rozdziale monografii, autorka świetnie oddała charakter przemiany odbiorcy z biernego uczestnika komunikacji w kształtującego przekaz medialny czynnego nadawcę. Scharakteryzowała współczesnego odbiorcę jako kreatora memów, czyli internetowych przekazów memotwórczych odwołujących się do pamięci konkretnej grupy odbiorców, podsumowując, że „(i)ntertekstualność memów ma charakter złożony. Kondensacja sensów w nich zawartych wymaga nie tylko znajomości tekstu bazowego i jego cech gatunkowych (mem ←docu-soap), ale także innych kontekstów, w jakich występują powielane składniki komunikatu (mem←inne memy) zawierające powtarzalny element ikoniczny lub werbalny)”.

W monografii Telewizja: polityka i rozrywka. Współczesne dyskursy telewizyjne zaproponowano świeże i nowatorskie spojrzenie na współczesne dyskursy telewizyjne. Gdy patrzę na tę publikację, zdaje sobie sprawę, jak dużo ma ona nam do zaoferowania – analizą objęto szerokie spektrum zagadnień: medialną kreację rzeczywistości, dyskursywne konstruowanie wspólnoty, transmedialne przenikanie pomiędzy gatunkami. Jej treść może być skierowana nie tylko do badaczy mediów oraz studentów i absolwentów kierunków dziennikarskich, ale i do dziennikarzy czy pracowników mediów publicznych. W szczególności tę publikację chciałabym polecić młodzieży studenckiej, która próbuje odkryć i zrozumieć telewizyjne dyskursy, a ponadto bliżej zapoznać się z terminami i sposobami analizy zawartości mediów.

Komentarze

Ten post dostępny jest także w języku: angielski

12.04.2023