W szczególnie żywym w pierwszej dekadzie po 1989 roku obiegu krytycznoliterackim, a z czasem także w refleksji historycznoliterackiej dotyczącej twórczości poetyckiej i prozatorskiej powstającej po upadku komunizmu, istotną rolę odgrywały kryteria przynależności pokoleniowej twórców (stąd posiłkowanie się produktywnymi wówczas w porządkowaniu spraw literackich konstruktami, takimi jak roczniki sześćdziesiąte,  siedemdziesiąte czy osiemdziesiąte) oraz szczególnie ważne tematy i konwencje (o’haryzm, elegijność, inicjacyjność, emancypacyjność, literatura małych ojczyzn, kresowość,  mityzacja rzeczywistości, banalizm, sylwiczność, poetyckość prozy). Poszukiwano nowości, wypatrywano przełomu, ale też oczekiwano podjęcia  tematów  historycznych  –  wypełnienia  peerelowskich  białych plam. Często i na wyrost, a na pewno mało precyzyjnie, określano pojawiające się teksty literackie mianem postmodernistycznych. Publikowane wówczas liczne akademickie i krytyczne kompendia współczesnej literatury polskiej – aż po te z minionej dekady – były próbami porządkowania wielości  zjawisk,  nacechowanymi  jednak  niemożliwą do przekroczenia tymczasowością. W bieżącym numerze „Czytania Literatury” proponujemy nie tyle refleksję nad tym, co z rozpoznań, debat i sporów wokół literatury po 1989 roku jest nadal żywe i produktywne, a co się zdewaluowało, ile spojrzenie na literaturę polską rzeczywiście najnowszą, ostatniego dziesięciolecia, niejako in statu nascendi – w  poszukiwaniu jej najbardziej znaczących znamion i reprezentatywnych postaw.

Autorzy artykułów do niniejszego numeru proponują przede wszystkim ujęcia syntetyzujące, dotyczące zresztą głównie prozy. Jeden z artykułów analizuje kwestię tożsamości i identyfikacji, prywatyzacji perspektywy widzenia przestrzeni i historii,  rewindykacji  zbiorowych  obrazów przeszłości jako ważnego tematu prozy ostatnich lat (w tekstach Adamczyka, Ciarkowskiej, Dziewit-Meller, Gogoli, Grzegorzewskiej, Handschke, Janko, Karpowicza, Kobierskiego, Łozińskiego, Pilota, Płazy, Potoroczyna, Rokity, Różyckiego, Stasiuka, Tulli, Twardocha). Koresponduje z nim, w innym ujęciu, z perspektywy postsekularnej, studium będące próbą opisu „tekstów konwersyjnych”  –  utworów  prozatorskich tematyzujących losy  narratorów-bohaterów zmagających się z poczuciem rozmaicie rozumianej utraty (w utworach Pilota, Tulli, Stasiuka, Myśliwskiego, Bieńczyka,  Rudzkiej, Pilcha, Bawołka). Obraz najnowszej prozy rysuje też artykuł opisujący literackie autokreacje, utwory pograniczne między esejem a autobiografią, „autoteorie” (w tekstach Morskiej, Markowskiego i Karpińskiej-Musiał). Ważna wydaje  się  nam  ponadto  refleksja  na  temat  strategii  obecności  pisarzy w  mediach społecznościowych. W świecie współczesnej komunikacji liczni autorzy wykorzystują Internet do promowania twórczości oraz kontaktu z czytelnikami. W toku ostatniej dekady zmieniło się też postrzeganie granic literackości, swoistości i tworzywa literatury. Jednemu z reprezentatywnych aspektów tego zjawiska – picture-bookom poświęcony jest tekst analizujący utwory Iwony  Chmielewskiej.  Blok  tekstów  poświęconych  literaturze  najnowszej dopełniają rozważania na temat „rewolucyjnej”, nieantropocentrycznej poezji Julii Fiedorczuk – ważnego głosu we współczesnej liryce, oraz tłumaczeń literatury obcej i kondycji przekładoznawstwa polskiego w ostatnich latach. Polecamy również dopełniający tematykę tego numeru wywiad z Łukaszem Barysem, autorem nagrodzonej Paszportem „Polityki” debiutanckiej powieści “Kości, które nosisz w kieszeni”. Zachęcamy też do lektury studiów poświęconych społecznym aspektom utworów odległych w czasie, z przełomu XIX i XX wieku: “Cygarniczki” Gruszeckiego i “Wirów” Sienkiewicza, będących propozycjami ich nowego odczytania.

– Tomasz Cieślak, redaktor tomu

W numerze “Czytanie ostatniej dekady”:

Ziemie nieswoje, niczyje, porzucone. Opowieść o prozie drugiej dekady XXI wieku

Agnieszka Czyżak

Głównym celem artykułu jest namysł nad prozą powstałą w drugiej dekadzie XXI wieku. Tekst zawiera rozpoznania wyrastające z tradycji geopoetyki i wsparte na wypracowanych w jej ramach kategoriach spacjalnych. Taka perspektywa oglądu utworów najnowszych tematyzujących doświadczanie przestrzeni pozwoliła na wyodrębnienie trzech dużych zbiorów: literatury powracającej do dziejów zasiedlania ziem poniemieckich po II wojnie światowej, renarracji historii Zagłady na polskim terytorium oraz nowych ujęć tematu chłopskiego we współczesnej prozie wiejskich przestrzeni. Książki opublikowane w ostatnich latach (pisane przez autorów różnych pokoleń, są to między innymi: Karolina Kuszyk, Tomasz Różycki, Szczepan Twardoch, Zbigniew Rokita, Tadeusz Słobodzianek, Magdalena Tulli, Mikołaj Łoziński, Marian Pilot, Wioletta Grzegorzewska, Anna Janko, Andrzej Stasiuk) pokazują różnorodne przemiany zachodzące w tradycyjnych sposobach wytwarzania polskiej zbiorowej tożsamości.

Techniki konwersyjne w najnowszej prozie polskiej. Próba antropotechnicznego modelu interpretacji

Jacek Bielawa

Nawiązując do koncepcji technik Siebie Michela Foucaulta i antropotechniki Petera Sloterdijka, w artykule przedstawiono propozycję modelu interpretacji literackich zjawisk konwersyjnych. Perspektywa „antropotechniczna” nie wyklucza umieszczania doświadczenia konwersji podmiotu w kontekstach metafizycznych, lecz w wielu przypadkach pozwala przekroczyć religijny horyzont lektury, umożliwiając uwzględnienie szerszego niż w przypadku postsekularyzmu spektrum zjawisk literackich. Wykorzystując wspomniany model, procesy konwersji ukazano na przykładzie kilku współczesnych (wydanych po 2009 roku) polskich utworów prozatorskich, w szczególności dokonując poszerzonej interpretacji powieści Pióropusz Mariana Pilota. U podstaw wewnętrznej przemiany bohaterów tych narracji stoi doświadczenie ograniczoności i utraty.

Homo academicus polonicus. Autoteorie jako twórcze i krytyczne pisanie akademickie

Izabella Adamczewska-Baranowska

Autorka przybliża i definiuje autoteorie, analizując polskojęzyczne przykłady: Znikanie Izabeli Morskiej, Polskę, rozkosz, uniwersytet Michała Pawła Markowskiego oraz Harcowanie na planie. Her-storia stawania się matką-akademiczką w polskim uniwersytecie Beaty Karpińskiej-Musiał. Z lektury tekstów wynika, że autoteorie łączące piśmiennictwo naukowe z memuarem mogą mieć potencjał krytyczny. Są też przykładem twórczego, literackiego piśmiennictwa naukowego.

(Za)istnieć w sieci. Strategie polskich pisarzy w social mediach

Agnieszka Nęcka-Czapska

Szkic próbuje pokazać znaczenie social mediów dla pisarek i pisarzy. Autorka skoncentrowała się na działalności (auto)promocyjnej autorek i autorów prowadzonej za pośrednictwem social mediów (ze szczególnym uwzględnieniem Facebooka). Analizie poddane zostały przede wszystkim fanpage’e zarządzane przez samych prozaików (m.in. Joanna Bator, Katarzyna Bonda, Jacek Dehnel, Remigiusz Mróz, Szczepan Twardoch, Michał Witkowski, Jakub Żulczyk). Nadrzędnym celem szkicu było pokazanie, w jaki sposób autorki i autorzy (reprezentujący różne gatunki literackie) podchodzą do kwestii budowania własnej marki i w jaki sposób modelują swoje wizerunki.

„Woleli opowieść o życiu”. O dwóch picture-bookach Iwony Chmielewskiej

Jerzy Jarniewicz

Artykuł, poświęcony rosnącej popularności picture-booków i kłopotom z ich definicją, koncentruje się na twórczości Iwony Chmielewskiej, autorki związanej z tematyką Zagłady. Szczegółowo omówione zostają jej dwie książki, Pamiętnik Blumki (2011) i Dopóki niebo nie płacze (2016), reprezentujące różne odmiany tego gatunku, będące eksperymentami w poszukiwaniu nowych form książki jako materialnego i wizualnego obiektu, narzucającego nielinearny porządek odbioru i problematyzującego relacje między słowem a obrazem. Podjęte zostają również kwestie etyczne w literaturze o Holokauście, wyrażające się często w wyborze między realistycznym obrazowaniem, metaforycznym skrótem a milczeniem.

Praktykowanie oporu. O „rewolucyjnej” poezji Julii Fiedorczuk

Andrzej Juchniewicz

Autor artykułu, analizując twórczość Julii Fiedorczuk, opisał strategię poetycką, którą można nazwać „poetyką oporu”. Jej podstawowymi wyznacznikami są akcentowanie kruchości istot ludzkich i nie-ludzkich, podkreślanie powiązań między wszystkimi istotami oraz nieszczelność granic mających regulować jakiekolwiek układy (organiczne i polityczne). Fiedorczuk udowadnia, że w czasie kryzysów politycznych i wojen możliwe jest włączenie poezji w sieć działań mających na celu sprzeciwianie się przemocy i cierpieniu spowodowanemu terroryzmem lub działaniami wojennymi. Według autora artykułu konieczne jest dostrzeżenie potencjału rewolucyjnego poezji Fiedorczuk. Pozwala on na uznanie poezji za skuteczny sposób przeciwdziałania temu, co niepożądane ze względu na potencjał afektywny wierszy i kreowanie sytuacji mogących być udziałem czytelnika. Poezja jest więc nie tylko ćwiczeniem uważności, lecz również praktykowaniem oporu wobec zjawisk mających konsekwencje dla poszczególnych jednostek i społeczeństwa. Być może to właśnie troska jest najważniejszym uczuciem, które powoduje, że Fiedorczuk wciąż zmienia swój idiom i nadaje szczególne znaczenie wspólnocie. Pisząc o jej poezji, autor wykorzystuje teorię podatności na zranienie Judith Butler i koncepcje z obszaru nonviolent civil resistance studies.

Dekada w przekładzie

Ewa Rajewska

Artykuł stanowi próbę podsumowania drugiej dekady XXI wieku w dziedzinie przekładu literackiego w Polsce – zarówno jeśli chodzi o aktywność (i widzialność) tłumaczek i tłumaczy, jak i przekładoznawców. Przywołuje najważniejsze wydarzenia, książki, teksty, polemiki; dokonuje przeglądu translatorskich nagród i stawek, nakreśla diagnozy i kierunki.

Rozpoznawanie w przekładzie. O literaturze polskiej w Chorwacji

Đurđica Čilić

Celem artykułu jest nakreślenie obecności literatury polskiej w kulturze chorwackiej w okresie od 2011 do 2021 roku na podstawie bibliografii i artykułów o tłumaczeniach zamieszczonych w chorwackich czasopismach kulturalno-literackich oraz na portalach internetowych. Z analizy wynika, że wydawcy wybierają najczęściej tytuły komercyjne, natomiast bibliografie najbardziej cenionych tłumaczy wskazują, że ogólny obraz literatury polskiej w przekładach chorwackich budowany jest głównie na podstawie nazwisk kanonicznych tytułów i autorów.

Ciało w fabryce. O Cygarniczce Artura Gruszeckiego

Elżbieta Rybicka

Artykuł stanowi analizę opublikowanej w 1904 roku powieści Artura Gruszeckiego Cygarniczka. Koncentruje się na sytuacji robotnic w krakowskiej fabryce cygar, ich podporządkowaniu reżimowi fabrycznemu, jako kolejnemu wcieleniu patriarchalnej władzy nad kobiecym ciałem. Z drugiej strony akcentuje przedstawione w powieści akty i mikrostrategie oporu, dowodzące wyzwalania się kobiet z patriarchalnego porządku. W interpretacji został uwzględniony podwójny kontekst emancypacyjny umiejscowiony na przełomie wieku XIX i XX – zarówno kobiet, jak i pracownic fabryk. Powieść prezentuje progresywne rozwiązania dotyczące warunków pracy robotnic i bliskie środowiskom emancypantek.

„Zatem czysta chłopska krew?”. O splocie klasy i „rasy” w Wirach Henryka Sienkiewicza

Paweł Wiktor Ryś

Artykuł podejmuje problematykę urasowienia podziałów społecznych w Wirach Henryka Sienkiewicza, wpisując się z jednej strony w krytyczny namysł nad kategorią „rasy”, z drugiej we współczesne polskie dyskusje nad chłopskością/plebejskością. W tekście dowodzi się, że stosunek pisarza do omawianych kwestii naznaczony jest swoistą dychotomią, która odpowiada niejako dwóm głównym wątkom powieści: romansowemu i rewolucyjnemu. O ile bowiem w wątku romansowym podział na „dobre” – szlacheckie i „złe” – chłopskie instynkty, krew, „rasę” zostaje podważony, o tyle w wątku rewolucyjnym istotną rolę odgrywa, przybierająca formy rasizmu klasowego, dehumanizacja socjalistów oraz mas.

Cały świat jest alegorią. Recenzja książki Magdaleny Kuran „Przez zarzuconą subtelną bawełnicę…” – cognitio symbolica w kazaniach reformata Antoniego Węgrzynowicza (źródła, zastosowania, konteksty), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2022

Marzena Walińska

Książki, czyli wety rozkoszne naszego ducha. Recenzja książki Anny Nosek „Co dać dziecku na gwiazdkę?”. Studia nad kulturą czytelniczą i krytyką literatury dla młodych odbiorców w XIX wieku, Universitas, Kraków 2021

Katarzyna Badowska

Śmierć i Pabianice. Z Łukaszem Barysem o powieści Kości, które nosisz w kieszeni rozmawia Maciej Robert

Maciej Robert

Komentarze

Ten post dostępny jest także w języku: angielski