Czasopismo Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica jest rocznikiem wydawanym przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Celem czasopisma jest publikowanie wyników badań archeologicznych prowadzonych przede wszystkim na terenie Europy Środkowej oraz tekstów opartych zarówno na źródłach kultury materialnej jak i na przekazach pisanych, powstających od początków kultury do dnia dzisiejszego. Wśród publikowanych artykułów znaleźć można również rozważania poświęcone metodologii badań.

W tym numerze (PDF):

The Rediscovery of a Labour Camp on the Construction Site of the Stalin Monument in Prague

Jan Hasil, René Kyselý, Daniel Pilař

The rediscovery of a labour camp on the construction site of the Stalin Monument in Prague in spring 2021 was the result of a construction project of the Municipality of Prague. Until then, the existence of this specific site had not been reflected neither in the historical memory of the place nor in the literature devoted to the monstrous monument (dismantled in 1962), which was both a superb work of art and engineering and the most significant material manifestation of the cult of Stalin’s personality outside the USSR. The discovered remains of the camp’s modest, purely purpose-built buildings, as well as the artifacts and ecofacts that illustrate the living conditions of its inhabitants, contrast sharply with the costly, expressive, and landscape-dominating monument. The results of the archaeological research make a distinctive contribution to the contemporary debate on the nature of the Stalinist regime in Czechoslovakia, as they thematise the bloodless yet pervasive aspect of the regime’s repressiveness.

Historia nieruchomości rodziny Muscate przy ul. Dominikswall 5 w Gdańsku

Joanna Dąbal

Artykuł w świetle zaprezentowanych wyników badań archeologicznych podejmuje problematykę związaną z możliwościami interpretacji reliktów architektury z XX w. w kontekście historycznym. Analiza źródeł archeologicznych dotyczy lokalizacji przy współczesnej ulicy Wały Jagiellońskie w Gdańsku. Odkryte mury zidentyfikowano z historycznym adresem Dominikswall 5. W tekście przedstawiono czterdziestosześcioletnią historię odkrytej nieruchomości na podstawie źródeł historycznych. Zebrane dane to wycinek dziejów dwóch zamożnych gdańskich rodzin Muscate i Rosenbaum, których losy odnoszą się do odkrytej nieruchomości.

Wyniki ratowniczych badań archeologicznych na terenie byłego niemieckiego obozu pracy przymusowej KL Jawischowitz, pow. Oświęcim

Wojciech Tabaszewski, Marta Wardas-Lasoń

Artykuł stanowi opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych, przeprowadzonych na terenie dawnego, niemieckiego obozu pracy przymusowej KL Jawischowitz, będącego podobozem filialnym dla KL Auschwitz-Birkenau. W artykule omówiono materiał zabytkowy związany z poszczególnymi fazami wykorzystania kompleksu zabudowy oraz samą architekturę obozową i towarzyszącą jej infrastrukturę techniczną.

Odkryto relikty architektury związane z dwoma blokami mieszkalnymi oraz infrastrukturą obozową, funkcjonującą w okresie od 1942 do 1945 r., jak również wykorzystywaną w okresie późniejszym. Przeprowadzono również analizę pozyskanego w trakcie badań zabytkowego materiału ruchomego, w postaci fragmentów ceramiki (porcelany, kafli i ceramiki budowlanej) i szkła, związanych z funkcjonowaniem niemieckiego obozu pracy przymusowej, a wykorzystywanego w okresie od 1945 do 1950 r. przez władze PRL jako obóz pracy przymusowej dla obywateli niemieckich, członków NSDAP i Hitlerjugend, volksdeutschów oraz osób podejrzanych o brak lojalności wobec Polski. Ostatni etap funkcjonowania kompleksu poobozowego przypada na okres po 1950 r., kiedy zostaje on przekształcony na osiedle robotnicze. Po wyburzeniu osiedla, w latach 70., obszar funkcjonował jako park, który obecnie poddawany jest rewitalizacji.

Dawna siedziba Gestapo i Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego przy al. K. Anstadta w Łodzi Interdyscyplinarne badania miejsca

Olgierd Ławrynowicz, Aleksandra Krupa-Ławrynowicz, Julia Sowińska-Heim, Krzysztof Latocha, Artur Ossowski, Anna Gręzak

W artykule omówione zostały metody badań oraz najważniejsze wyniki interdyscyplinarnego projektu „Dawna siedziba Gestapo i Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego przy al. Anstadta w Łodzi. Interdyscyplinarne badania miejsca” realizowanego w latach 2019–2022. Zgodnie z wyzwaniami stawianymi subdyscyplinie archeologii – archeologii współczesności, dokonano próby powiązania wyników badań archeologicznych ze stosunkowo dobrze już rozpoznanym kontekstem historycznych przemian strukturalnych i funkcjonalnych badanego miejsca: przede wszystkim powstania szkoły żydowskiej w al. K. Anstadta pod koniec lat 30. XX w., funkcjonowania tu siedzib Gestapo w czasie II wojny światowej oraz komunistycznego Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w latach powojennych, podziału terenu na część policyjną i szkolną w 1957 r., trwającego do dzisiaj. Podjęto także badania etnograficzne, które wywoływały źródła odnoszące się do form pamięci i upamiętniania miejsca, wydarzeń, ludzi. Autorzy mają nadzieję, że przy okazji planowanych inwestycji, w niedługim czasie prace archeologiczne zostaną wznowione, co pozwoli na publikację komplementarnej, interdyscyplinarnej monografii badanego miejsca.

Zapisane… – wyroby na podłożu papierowym pochodzące z badań archeologicznych dawnej siedziby Gestapo przy al. Anstadta w Łodzi

Magdalena Majorek, Sebastian Latocha, Irena Podolska-Rutkowska, Anna Olczyk, Ida Sidorczuk

Podczas badań archeologicznych prowadzonych w 2019 r. w ramach projektu „Dawna siedziba Gestapo i Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego przy al. Anstadta w Łodzi. Interdyscyplinarne badania miejsca” pod kierunkiem dra Olgierda Ławrynowicza w jednym z wykopów odnaleziono obiekt wypełniony wyrobami na podłożu papierowym oraz materiałami introligatorskimi. W artykule podjęto próbę doprecyzowania chronologii wyrobów papierowych, rozpoznania ich rodzaju (maszynopis, druk wartościowy, książka, materiał introligatorski, rysunek techniczny, inne wyroby papierowe) i użytego surowca. Wykonano identyfikację odsłoniętych treści przy użyciu podstawowych metod badawczych oraz ich cyfrową dokumentację fotograficzną w ramach działań ochronnych.

Relikty Wielkiej Wojny na przedpolu twierdzy Dęblin, jako zasób do tworzenia dziedzictwa kulturowego regionu

Angelika Bachanek

Artykuł prezentuje wstępne wyniki badań materialnych reliktów Wielkiej Wojny na przedpolu Twierdzy Dęblin. Obszar ten w latach 1914–1915 stał się areną walk amii rosyjskiej, niemieckiej i austro-węgierskiej. Działania wojenne pozostawiły w krajobrazie liczne ślady, takie jak fortyfikacje polowe, forty oraz cmentarze. Celem badań było zlokalizowanie i ustalenie chronologii reliktów fortyfikacji polowych na odcinku Gniewoszów–Bąkowiec–Mozolice. Badania polegały na analizie materiałów źródłowych, LiDAR, weryfikacjach terowych oraz analizie społecznej wartości reliktów Wielkiej Wojny. Ostatni etap badań polegał na analizie społecznej wartości tych obiektów opartej o filozofię zarządzania przeszłością poprzez ochronę i dziedzictwo na przykładzie cmentarza w Wysokim Kole oraz fortu Gorczakowa. W wyniku badań udało się określić przebieg głównej linii obrony rosyjskiej z 1915 r. Linia obrony składała się z trzech grup: Gniewoszów, Bąkowiec, Mozolice. Najlepiej zachowały się relikty umocnień polowych w obrębie grupy Bąkowiec; był to centralny odcinek linii obrony rosyjskiej. Jak wynika z analizy społecznej wartości reliktów Wielkiej Wojny, dominującym sposobem jest tworzenie dziedzictwa. Przekaz płynący z treści wypełniających miejsca reprezentujące przeszłość budzi wiele kontrowersji i dysonansów wśród lokalnych mieszkańców.

Morfologia cmentarzy opuszczonych miejscowości z polskiej części dawnych Prus Wschodnich: granice i formy przestrzenne założeń

Anna Majewska

W artykule omówiono wybrane zagadnienia dotyczące morfologii cmentarzy całkowicie wyludnionych wiejskich jednostek osadniczych znajdujących się w części Prus Wschodnich włączonej do Polski w 1945 r. Analizie i interpretacji poddano granice i formy przestrzenne założeń cmentarnych. Są to właściwie najlepiej zachowane składowe krajobrazu tych historycznych miejsc pochówków. Podstawowym materiałem źródłowym wykorzystanym w studium w celu identyfikacji i wstępnej analizy granic i kształtów cmentarzy były arkusze mapy Topographische Karte Messtischblatt z lat 20.–40. XX w. oraz ortofotomapy przedstawiające aktualne pokrycie terenu. Analizy szczegółowe wykonano natomiast z wykorzystaniem wysokościowych danych pomiarowych pochodzących z lotniczego skanowania laserowego (zasób Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii). Wyniki badań ukazują wyraźne różnice w wielkości oraz kształcie cmentarzy przynależących do określonych typów jednostek osadniczych. Zachowane relikty świadczą o odmiennych sposobach organizacji miejsc pochówków przy założeniach jednodworczych, przy których funkcjonowały cmentarze rodowe, a tymi zakładanymi przy wsiach. Rezultaty analizy wskazują również na charakterystyczne cechy współczesnego krajobrazu dawnych ewangelickich cmentarzy, ułatwiając ich terenową identyfikację.

Badania archeologiczne przy ul. Podgórnej 1 we Wronkach, pow. szamotulski, woj. wielkopolskie. Przyczynek do historii miasta

Piotr Wawrzyniak, Paweł Banaszak, Marcin Krzepkowski

W pierwszej dekadzie kwietnia 2019 r. przeprowadzono archeologiczne badania ratownicze przy ulicy Podgórnej 1 we Wronkach. Dotąd na terenie wronieckiej Starówki nie rozpoznano metodą archeologiczną żadnej historycznej działki mieszkalnej. W wykopach wytyczonych w partii frontowej posesji zarejestrowano układ nawarstwień kulturowych z końca XIV – początków XXI w., odsłonięto pozostałości domu mieszkalnego wzniesionego w konstrukcji szkieletowej w drugiej połowie XVII – początkach XVIII w., pozyskano zbiór ponad 1300 fragmentów ceramiki średniowiecznej, nowożytnej i współczesnej. Niestety, ograniczenia wynikające z przyjętego ratowniczego trybu badań uniemożliwiły dogłębne przebadanie całej powierzchni parceli.

Nowożytne naczynia szklane z działki z domniemaną karczmą miejską przy rynku w Radomiu

Sebastian Siembora

W artykule scharakteryzowano nowożytny zbiór zabytków szklanych pozyskanych podczas prac wykopaliskowych na parceli przyrynkowej w Radomiu. Szczegółowej analizie poddano fragmenty, które zakwalifikowane zostały do kategorii zastawy stołowej. Omówiono desygnaty poszczególnych form wyrobów, głównie naczyń do picia, podając analogie z innych stanowisk z ziem polskich. Przeprowadzono badanie składu chemicznego masy szklanej wybranych zabytków i podano w zarysie dzieje hutnictwa szkła regionu. Przedmiotowy asortyment zinterpretowano jako wyposażenie nowożytnej karczmy miejskiej, a rozważania osadzono w szerszym kontekście historyczno-kulturowym dotyczącym zarówno historii miasta, jak i wiedzy o funkcjonowaniu karczem na ziemiach polskich w dobie nowożytnej. Niniejsze opracowanie stanowi pierwszą publikację zabytków szklanych pozyskanych ze stanowiska z karczmą miejską.

Rekonstrukcja wianka i bukietu z krypty północnej z kościoła św. Mikołaja w Gniewie

Barbara Gałka, Małgorzata Grupa, Tomasz Kozłowski

Wianki grobowe w literaturze archeologicznej mają już swoją historię. Ich elementy zostały dość dokładnie opisane i rozrysowane. Wykorzystywano zarówno kwiaty naturalne, jak i sztuczne. W badaniach znajdowane są najczęściej kwiaty sztuczne wykonane z przędzy lub tkaniny jedwabnej, papieru i metalowych drucików pierwotnie imitujących złote. Ich kształt, wielkość oraz liczba wkładanych do trumny zależała od indywidualnych upodobań i kwoty przeznaczonej na wykonanie tych ozdób. Dlatego, pomimo dużych podobieństw, każda kompozycja była nieco odmienna.

W 2013 r. w krypcie północnej kościoła pw. św. Mikołaja w Gniewie odnaleziono szczątki dziecka znajdujące się w trumnie sprzed 1680 r. Pomimo że w tym kościele odnaleziono wiele przykładów różnych wianków, ten pochówek był wyjątkowy. Właściwie całe ciało dziecka (poza twarzą) pokrywały elementy sztucznych kwiatów i gałązek wykonanych z drutu i cienkiej blaszki. Takiej obfitości tych elementów jak dotąd nigdzie nie zarejestrowano. Dlatego w pracowni Konserwacji Instytutu Archeologii w Toruniu zdecydowano się na odtworzenie przynajmniej kilku detali z tego pochówku. Starano się wyodrębnić ze zmiażdżonego materiału poszczególne gatunki kwiatów. Były to kielichy goździków, lilii, tulipanów papuzich, dzikiej róży, chabrów i niezapominajek osadzonych na łodyżkach wykonach z drutu. Na podstawie dokumentacji polowej odtworzono ich układ na jedwabnej sukience grobowej (bez pleców).

Od dłuższego czasu w pracowni gromadzono różne tkaniny jedwabne, które można było wykorzystać jako podstawę do odtworzenia sztucznych kielichów kwiatów. Zadania tego podjęła się studentka Barbara Gałka, kalecząc sobie w czasie pracy dłonie, tak jak rzemieślnicy z wcześniejszych wieków. Wcześniej wykonała ona rysunki poszczególnych elementów. Efektem analizy wszystkich elementów, a następnie pracy manualnej są przedstawione na rycinach 11, 12 i 13 wianek i bukiet.

Nie dla biedaków. Biblia pauperum na średniowiecznych i renesansowych kaflach piecowych z Polski

Anna Marciniak-Kajzer

Terminem Biblia pauperum określamy nie tylko księgi ze skróconym tekstem Pisma Świętego, w których dominowały ilustracje, ale również cykle przedstawień plastycznych, np. malowanych na ścianach kościołów czy ozdabiające okienne witraże. Zdecydowanie mniej znane są jednak inne źródła ikonograficzne, do jakich należą kafle piecowe. Jako zabytki archeologiczne, najczęściej zachowane fragmentarycznie, nie doczekały się one jeszcze wyczerpującej analizy. W artykule omówione zostały średniowieczne i renesansowe kafle, na których rozpoznano sceny figuralne z motywami biblijnymi. Ponieważ najczęściej na stanowiskach odnajdywanych jest po kilka kafli ozdobionych zbliżonymi tematycznie motywami, trzeba je traktować jako dowód świadomej decyzji o pokazaniu na piecu cyklu wydarzeń opisanych w Biblii.

Nowe materiały do poznania siedziby rycerskiej w Chechle na Górnym Śląsku

Radosław Zdaniewicz

Badania archeologiczne przeprowadzone w 1970 r. potwierdziły, że w Chechle zachowały się relikty późnośredniowiecznego grodziska stożkowatego. W tym czasie obiekt był już niemal całkowicie zniszczony przez budowę gospodarstwa, a zachował się jedynie niewielki odcinek wału. Swoiste odkrycie w zbiorach WKZ w Katowicach kilkuset dotychczas nieopracowanych zabytków, które pozyskano w trakcie interwencji konserwatorskiej w 1998 r., pozwoliło na ponowne zwrócenie uwagi na to interesujące stanowisko. W związku z rozbudową tutejszego gospodarstwa ponownie naruszono nawarstwienia kulturowe gródka. Obecnie degradacja i zniszczenie przez współczesną zabudowę uniemożliwia przeprowadzenie dodatkowych badań weryfikacyjnych, które pozwoliłyby na lepsze rozpoznanie reliktów tego obiektu. Źródła pisane oraz analiza zabytków pozwalają na wysunięcie pewnych nowych wniosków dotyczących jego funkcjonowania. Z pewnością dwór istniał już w XIV w., a używany był jeszcze w kolejnych stuleciach. Trudno powiedzieć coś o wyglądzie siedliska w tym czasie. Zapewne otoczone było wałem, którego pozostałości w nikłej formie dotrwały do dnia dzisiejszego. Odkrycie ułamków naczyń i kafli piecowych wskazuje, iż jeszcze w okresie nowożytnym, tj. w XVI i XVII w., siedziba nadal funkcjonowała i była używana przez przedstawicieli lokalnej szlachty.

Badania ratownicze na stanowisku Szczukocice 4 (AZP 78–53/71), gm. Gorzkowice, woj. łódzkie, przeprowadzone w latach 1997–1999

Radosław Janiak, Paweł Zawilski

Stanowisko zostało zlokalizowane na piaszczystym pagórku, na obszarze zalesionym. Przeprowadzone w latach 1997–1999 prace archeologiczne miały na celu zabezpieczenie niszczonego wybieraniem piasku obszaru stanowiska. Łącznie przebadano powierzchnię 4 arów, w obrębie których odsłonięto 16 obiektów, a także warstwę kulturową. Na podstawie analizy materiału zabytkowego wydzielono dwa horyzonty osadnicze związane z pradziejami. Z pierwszym (starszym) horyzontem osadniczym łączyć należy ślad osadnictwa z epoki kamienia. Drugi (młodszy) horyzont osadniczy odpowiada istnieniu na badanym terenie osady ludności kultury łużyckiej z okresu halsztackiego D. Z tym etapem osadniczym łączyć należy przeważającą część materiału zabytkowego, pozyskanego w toku prac wykopaliskowych.

Obecność na stanowisku warstwy kulturowej oraz obiektów mieszkalnych, zagłębionych w podłoże, wskazywałaby na dłuższą, zapewne stabilną egzystencję na tym terenie społeczności kultury łużyckiej. Stopień zniszczenia stanowiska, jak również niewielki zasięg badań wykopaliskowych utrudnia odpowiedź na pytanie o rzeczywistą skalę tego osadnictwa. Nie sposób w świetle wyników tych badań stwierdzić, jakie czynniki decydowały o charakterystycznym rozmieszczeniu domostw. Nie można odrzucić poglądu, w myśl którego zadecydowały w tym przypadku czynniki wewnętrzne (np. kulturowe lub społeczne) lub też uzależnione było to od ukształtowania terenu osady.

Cmentarz przy kościele św. Katarzyny Aleksandryjskiej w przestrzeni miasta Zgierza

Krzysztof Wiliński

Nie posiadamy wiele informacji o średniowiecznym Zgierzu. Badań z terenów miasta jest stosunkowo mało, dlatego możliwość przebadania terenu nierozerwalnie związanego ze średniowiecznym miastem budzi zainteresowanie. Odsłonięcie reliktów dawnego cmentarza szkieletowego pozwoliło rozwiać pewne wątpliwości związane z funkcjonowaniem tego terenu po 1820 r.

Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie, Anna I. Zalewska (red.), Wydawnictwo UMCS, Warszawa–Lublin 2021, ISBN 978-83-227954-1-5, ss. 383

Mateusz Jezuit

Artykuły w języku polskim i w języku angielskim.

Zapraszamy!

Komentarze

Ten post dostępny jest także w języku: angielski